ressam bir anne ve ressam bir oğul:
fahrelnissa zeid & nejad devrim
- 1. bölüm
words by esra
photos by istanbul modern
Modern Türk Resmi'nin ilk kadın temsilcilerinden olan Fahrelnisa Zeid, neredeyse sanatın her dalında sanatçılar yetiştirmiş olan Şakir Paşa Ailesi'ndendir. Şakir Paşa Ailesi'ne mensup her ferdin ayrı bir sıradışı hayat hikâyesi olduğundan bahsetmeden geçmek olmaz.
Ailenin geçmişi asker kökenlidir. Fahrelnisa Zeid'in Şura-yı Askeri Dairesi Reisi olan büyükbabası Mustafa Asım Bey’in vefatından sonra 3 evlâdı Cevat, Şakir ve Sare, küçük yaşta kimsesiz kalınca eş-dost himayesinde İstanbul’a getirilirler. Cevat ile Şakir, askeri okullara verilerek eğitilir. Genç yaşında sadrazam olan Cevat Paşa, 2 kez evlenirse de çocuğu olmaz. Cevat Paşa ve ablası Sare hanım çocuk sahibi olamadan ölürler. Ailenin nesli Şakir Paşa’dan devam eder.
Şakir Paşa, tarihle yakından ilgili, yazıları olan, birçok dil bilen, resim, fotoğraf gibi sanatın her dalına meraklı biridir. 2 kez evlenen Paşa’nın ilk eşi -Zehra Hanım- genç yaşta vereme yakalanıp ölür. Asım adındaki oğulları aile geleneğine uyarak harp okulunda eğitim görür ve Süvari yüzbaşılığından emekli olur. O da (1884-1966) çocuk sahibi olmadan vefat eder. Şakir Paşa'nın İkinci evliliğini yaptığı İsmet Hanım'dan, iki oğlu Suat ve Cevat ile dört kızı Hakkiye, Ayşe, Fahrelnisa ve Aliye dünyaya gelir. Sadrazam olan ağabeyi Cevat Paşa’nın ölümünden padişahı sorumlu tutup görevinden ayrılan Paşa, hatıralarını yazmak için ailesiyle birlikte İstanbul’un o yıllarda oldukça sessiz bir köşesi olan Büyükada'daki köşküne taşınır.
Osmanlı'nın son ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk dönemlerinin şahidi olan Şakir Paşa ailesi, farklı yaşamları ve sanatçı kimlikleriyle nam salmıştır. Şakir Paşa'nın oğlu Cevat Şakir Kabaağaçlı (Halikarnas Balıkçısı) yazar, kızları Fahr el Nissa Zeid ressam ve Aliye Berger de gravürcüdür. Torunları Nejad Melih Devrim ressam, Füreya Koral seramik sanatçısı, Şirin Devrim ise tiyatrocu olur. Şakir Paşa’nın olağanüstü hayatı olağanüstü bir şekilde sonlanır: 1914 yılında Afyonkarahisar'daki çiftliğinde, şiddetli bir münakaşaya girdiği oğlu Cevat Şakir tarafından vurularak hayatını kaybeder.
Konumuz olan Fahrelnisa Zeid, 6 Aralık 1901 tarihinde Büyükada’daki köşkte hayata gözlerini açar… Ortaöğrenimini Notre Dame De Sion ve Pansion Binagiotti’de tamamlarken bir taraftan da annesi Sare İsmet Hanım'ın çocuklarının eğitimine verdiği ehemmiyet sayesinde kardeşleriyle beraber İngilizce, Fransızca, piyano, resim, doğu kültürü, Farisi, Arapça ve Kuran-ı Kerim dersleri alır.
Resme başlaması 8 yaşındayken ağabeyi Cevat Şakir Kabaağaçlı’nın kendisindeki yeteneği farkederek “Yaşına göre insanı ürperten bir görüş ölçün var. Her zaman yanında defter, kalem bulundur; hoşuna giden şeyleri durmadan çiz,’ demesi sayesinde olur. 14 yaşında değme ressamlarla boy ölçüşürcesine desenler çizen Fahrelnisa, kara kalem figürleri ile geleceğin ünlü ressamları arasında yer alacağının sinyallerini verir.
Resim tutkusunu ilk kadın öğrencilerinden biri olduğu dönemin güzel sanatlar akademisi olan Sanayi-i Nefise mektebi'nde (bugün Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi) eğitimini alarak daha da pekiştirir. Fakat buradaki eğitimi uzun sürmez. Güzelliği ve zerafetiyle pek çok talibi olan Fahrelnisa'yı ailesinin içinde olduğu zor durumun etkisi evliliğe yöneltir. İlk evliliğini Fecr-i Ati olarak nitelendirilen grubun yazarlarından İzzet Melih Devrim'le yapar. Fahrelnisa'nın eş seçiminde özellikle annesinin rolü büyüktür. Zira Melih İzzet Bey diğer talipler arasından lüks giyimi, yakışıklılığı, batı kültürü ağırlıklı oluşu ve aynı zamanda bir batı kökenli şirketin dolgun maaşlı müdürü olmasıyla sıyrılmıştır. Fahrelnisa ile evlendiğinde iç güveysi olarak köşke alınır. Çiftin 2 çocuğu olur, ressam Nejad Devrim ve tiyatrocu Şirin Devrim.
Fahrelnisa Zeid'in kendisi gibi ressam olan oğlu Nejad Devrim, 1 Temmuz 1923'de İstanbul'da doğar. Ortaöğrenimini İstanbul Galatasaray Lisesi'nde tamamlar ve 1942'de Güzel Sanatlar Akademisi Resim Bölümü'ne girerek Bedri Rahmi Eyüboğlu, Zeki Kocamemi, Nurullah Berk ve Léopold Lévy'nin öğrencisi olur. Akademideki eğitimi sırasında bireysel gelişimi için ruhunun peşindeki arayışına devam ederken sonraki sanat yaşamında etkilerini göreceği Bizans, Osmanlı ve Soyut İslam sanatlarına merak salar. Yine aynı dönemde "Yeniler Grubu"nun kurucu üyeleri arasında yer alır. 1946'da burslu olarak gittiği Paris'e yerleşir ve olağanüstü bir hızla yükselerek çok geçmeden Gertrude Stein’ın evinde düzenlediği "salon" toplantılarına davet edilen genç sanatçılardan biri olur. İlk kişisel sergisini 24 yaşındayken Allard Galerisi'nde açar.
Annesi Fahrelnisa'nın, oğlunun Avrupa art sahnesindeki başarılarına tepkisi nasıl olmuştu? Söylentilere bakılırsa iyi değil. Nejad Devrim'in eşi Maria Devrim, Fahrelnissa'nın oğlunun sanatsal başarısını kıskandığını iddia ediyor.
("Ressam bir Anne ve Ressam bir Oğul: Fahrelnissa Zeid & Nejad Devrim" yazısının birinci bölümü burada sona eriyor.)